VHO- Triển lãm và Hội thảo khoa học “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam- Thống nhất trong đa dạng” diễn ra ngày 15.4 tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia. Hoạt động do Ban Văn hóa Trung ương (GHPGVN) phối hợp với Viện Nghiên cứu Tôn giáo (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam), Viện Bảo tồn di tích, Bảo tàng Lịch sử quốc gia tổ chức trên cơ sở nhận thấy tính cấp thiết của vấn đề kiến trúc Phật giáo ở nhiều nơi trong quá trình trùng tu, mở rộng hoặc xây mới chưa đảm bảo kế thừa những giá trị, đặc trưng văn hoá truyền thống cũng như tư tưởng, tinh thần Phật giáo.

300 tư liệu, hình ảnh về di sản kiến trúc Phật giáo

Triển lãm “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam - thống nhất trong đa dạng” trưng bày gần 300 tư liệu, hình ảnh giới thiệu về di sản kiến trúc Phật giáo Việt Nam, những đặc trưng tiêu biểu của kiến trúc Phật giáo của từng hệ phái, vùng miền; thực trạng, xu hướng phát triển kiến trúc Phật giáo Việt Nam; một số hình ảnh kiến trúc Phật giáo Việt Nam được xây dựng trong những năm gần đây (chùa ở đô thị; chùa được quy hoạch, xây dựng lại trên nền/vị trí chùa cũ; chùa xây dựng mới…); định hướng xây dựng bộ quy chuẩn và biểu tượng chung cho kiến trúc Phật giáo Việt Nam...

Phật giáo được du nhập vào Việt Nam cách ngày nay trên 2000 năm, trong quá trình truyền bá, Phật giáo dần hình thành các cơ sở vật chất như hệ thống chùa, tháp, tự viện... Trải qua nhiều thời kì lịch sử, tùy từng vùng, miền, hệ phái, điều kiện vật chất và cách thức thờ phụng khác nhau nên bố cục mặt bằng tổng thể hay công năng sử dụng của các công trình kiến trúc Phật giáo rất đa dạng mà trong đó luôn chứa đựng, kế thừa những nét đẹp của kiến trúc truyền thống, tạo nên bức tranh chung với nhiều mảng màu cho kiến trúc Phật giáo Việt Nam, song vẫn có sự thống nhất trong từng hệ phái, vùng miền.

Theo Hòa Thượng Thích Thiện Nhơn, Chủ tịch Hội đồng trị sự Trung ương GHPGVN, trải qua phong hóa bởi thời gian, tàn phá bởi chiến tranh và nhất là trong bối cảnh đô thị hóa cũng như nhu cầu sử dụng để đáp ứng số lượng lớn Phật tử, công chúng ngày một cao, nhiều ngôi chùa với những nét đẹp kiến trúc truyền thống đang dần bị tác động, mai một bởi sự cải tạo, cơi nới không phù hợp hay những công trình xây mới mặc dù đã cơ bản đáp ứng nhu cầu tu tập, sinh hoạt tâm linh của xã hội nhưng đôi chỗ còn chưa đảm bảo kế thừa những giá trị, đặc trưng văn hóa truyền thống cũng như tư tưởng, tinh thần Phật giáo.

Trong quá trình tu bổ, tôn tạo, xây mới, những tác động tưởng như rất nhẹ song lại ảnh hưởng lớn đến hệ thống kiến trúc Phật giáo này. Thậm chí, cả những ngôi chùa đã được xếp hạng... cũng không tránh khỏi sự tu bổ, tôn tạo chắp vá. Quá trình trùng tu, mở rộng hoặc xây mới chùa còn mang nhiều phong cách khác nhau, đôi khi đi ngược với truyền thống kiến trúc Phật giáo Việt Nam.

Hòa thượng Thích Thiện Nhơn cho biết, trước thực trạng đó, năm 2015, Hội đồng Trị sự GHPGVN đã phê duyệt Đề án: “Định hướng đặc trưng văn hoá Phật giáo Việt Nam về Pháp phục, Ngôn ngữ, Kiến trúc, Di sản” và giao Ban Văn hóa Trung ương GHPGVN triển khai thực hiện với định hướng đặc trưng Văn hoá Phật giáo Việt Nam thống nhất trong đa dạng. Đến nay, 2 trong 4 đề án đã đạt kết quả bước đầu và được Hội đồng Trị sự GHPGVN phê chuẩn. Hiện nay, kết quả nghiên cứu này đang được triển khai đến Tăng ni, Phật tử Việt Nam trong và ngoài nước. Đề án Kiến trúc và Di sản cũng đang trong quá trình triển khai thực hiện và Triển lãm, Hội thảo khoa học này là một trong những công việc quan trọng của Đề án đó.

"Khó nói hết những bất cập trong kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay, nhưng đây là một thực tế mà tất cả chúng ta cần nhận thức đầy đủ để có những định hướng và giải pháp", Hòa thượng Thích Thọ Lạc nhấn mạnh

 Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia Nguyễn Văn Đoàn cho biết, triển lãm sẽ góp phần cung cấp tư liệu cho Hội thảo khoa học “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam - thống nhất trong đa dạng”, qua đó giúp Ban Văn hóa Trung ương, GHPGVN triển khai Đề án Kiến trúc và Di sản văn hóa Phật giáo Việt Nam trong các năm tiếp theo hiệu quả, khả thi. Đồng thời, thông qua triển lãm, góp phần giúp Tăng ni, Phật tử và cộng đồng xã hội nhận diện bước đầu về những đặc trưng, nét đẹp, giá trị truyền thống của kiến trúc Phật giáo Việt Nam cũng như sự cần thiết định hướng phát triển kiến trúc Phật giáo Việt Nam phù hợp với đời sống xã hội đương đại. Từ đó, mỗi người sẽ nâng cao ý thức hơn trong việc gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc Việt Nam.

Triển lãm diễn ra từ 15.4- 15.5.2023 tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia (25 Tông Đản, Hoàn Kiếm, Hà Nội).

 Khắc phục những bất cập 

Theo Hòa thượng Thích Thọ Lạc, Trưởng Ban Văn hóa Trung ương, Giáo hội Phật giáo Việt Nam, kiến trúc Phật giáo không chỉ chuyển tải tư tưởng, triết lý Phật giáo mà còn phản ánh văn hóa, phong tục, tập quán, tâm tư, nguyện vọng của tín đồ trong các giai đoạn lịch sử khác nhau ở mỗi quốc gia, vùng miền.

Có thể nói, chưa có một giai đoạn nào trong lịch sử dân tộc, đất nước ta có được sự phát triển mạnh mẽ của các công trình kiến trúc Phật giáo như bây giờ. Các công trình không chỉ nhiều về số lượng, lớn về quy mô, đa dạng về loại hình, hệ phái, về phong cách kiến trúc, nghệ thuật… mà còn có giá trị về nghệ thuật, thẩm mỹ.

Hòa thượng Thích Thọ Lạc cũng cho rằng, bên cạnh những mặt tích cực, kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay đang tồn tại nhiều vướng mắc, bất cập. Qua những đợt khảo sát ở miền Bắc, miền Trung-Tây Nguyên và miền Đông, Tây Nam Bộ với hàng trăm ngôi chùa của tất cả các hệ phái để triển khai Đề án “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam”, nhiều ngôi chùa trải qua thời gian tu bổ, tôn tạo nhiều lần, dần mất đi “tính truyền thống” vốn có của mình, trừ những ngôi chùa đã được xếp hạng là di tích cấp tỉnh, quốc gia và quốc gia đặc biệt.

Trong mấy thập kỷ gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế, hội nhập quốc tế sâu rộng thì kiến trúc Phật giáo Việt Nam cũng đang dần thay đổi. Nhiều ngôi chùa được xây mới chưa tuân thủ những nguyên tắc xây dựng, chưa có tư vấn thiết kế đầy đủ… đã vô tình làm giảm tư tưởng, triết lý Phật giáo trong kiến trúc. Mặt khác, có nhiều ngôi chùa được xây dựng mới đã mang đặc trưng truyền thống, vùng miền… song lại có kiến trúc chắp vá hay có nhiều trường phái kiến trúc Phật giáo trong một ngôi chùa Việt.

PGS.TS Chu Văn Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam cũng nhấn mạnh, Kiến trúc Phật giáo Việt Nam có một quá trình phát triển theo sự phát triển của Phật giáo. Tuy nhiên, các công trình, tự viện ngày càng được xây dựng nhiều hơn, quy mô lớn hơn, công năng sử dụng nhiều hơn, loại hình phong phú hơn, phong cách nghệ thuật cũng đa dạng hơn…

“Bên cạnh sự phát triển, sự phong phú, đa dạng của kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay cũng tồn tại nhiều hạn chế, bất cập, cần có sự đánh giá một cách toàn diện,  khách quan để đề xuất những giải pháp, định hướng nhằm khắc phục những hạn chế, bất cập, đồng thời bảo tồn, phát huy giá trị di sản kiến trúc Phật giáo trong giai đoạn tới…”, PGS.TS Chu Văn Tuấn nêu.

Các đại biểu đã  làm rõ về lịch sử kiến trúc Phật giáo Việt Nam từ những giai đoạn đầu khi mới du nhập cho đến giai đoạn hiện nay. Đặc biệt, nhiều ý kiến đã chỉ ra hạn chế, bất cập, yếu tố phi truyền thống trong kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay như thiếu quy hoạch tổng thể; trùng tu, xây dựng làm mất đi yếu tố truyền thống; nhiều công trình lai căng, không kế thừa giá trị di sản kiến trúc truyền thống; các yếu tố, hạng mục trong tổng thể công trình không hài hòa, phá vỡ tổng thể; nhiều yếu tố hoa văn, hoạ tiết, trang trí không phù hợp; không gian cảnh quan bị thu hẹp, công tác bảo tồn, phát huy có rất nhiều sai sót, bất cập…

Trên cơ sở đó, đã có nhiều đề xuất, kiến nghị, giải pháp nhằm khắc phục hạn chế, bất cập cũng như định hướng cho kiến trúc Phật giáo Việt Nam trong thời gian tới. Nhiều ý kiến cho rằng cần xây dựng các nguyên tắc, quy chuẩn, tiêu chí hay các tài liệu hướng dẫn… đối với hoạt động xây dựng, trùng tu, phục dựng các công trình kiến trúc Phật giáo; xây dựng, thiết kế biểu tượng thống nhất của kiến trúc Phật giáo Việt Nam như biểu tượng bánh xe chuyển pháp luân gắn trên các công trình kiến trúc và trụ kinh chuyển pháp luân. Đặc biệt, lưu ý việc kiến thiết, xây dựng các công trình cần được quản lý bởi các cơ quan chuyên môn, tuân thủ các nguyên tắc, định hướng, hướng dẫn…, tránh tình trạng mạnh ai nấy làm như hiện nay.

BẢO PHƯƠNG