Chùa Úc Sơn là một trong số ít các ngôi chùa cổ còn giữ được quy mô kiến trúc độc đáo đồ sộ

Di sản vô giá của tiền nhân

Đình và chùa Úc Sơn cách trung tâm TP. Thái Nguyên 30 km về phía Đông Nam. Chùa tọa lạc trên một đồi cao, xung quanh là đồi cây thông và bạch đàn. Phía trước Chùa khoảng 100 mét là ngôi đình. Đình được xây dựng trên khu đất bằng phẳng có nhiều cây cổ thụ bao quanh tỏa bóng mát.

Cụm di tích Đình, Chùa Úc Sơn nằm giữa làng Úc Sơn, nay là tổ dân phố Úc Sơn (thị trấn Hương Sơn, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên). Ngôi làng nhỏ mộc mạc từ xưa đã nổi tiếng là vùng quê giàu truyền thống cách mạng. Điều đặc biệt, Chùa Úc Sơn là một trong số ít các ngôi chùa cổ còn giữ được quy mô kiến trúc độc đáo đồ sộ nhất của huyện Phú Bình nói riêng và tỉnh Thái Nguyên nói chung. Trụ trì nhà chùa, thầy Thích Thánh Nghĩa cho biết, chùa Úc Sơn được xây dựng từ năm Vĩnh Thịnh thứ 3 (1707), trải qua bao thăng trầm, biến cố của lịch sử và các cuộc chiến tranh,  đến nay chùa vẫn giữ khá nguyên vẹn kiến trúc truyền thống. Bình đồ kiến trúc theo kiểu “nội công ngoại quốc”, hệ thống cột bằng đá xanh được người dân đục đẽo, gọt công phu, mỗi cột cao 1,6m, chu vi 90cm; các vì kèo làm bằng gỗ lim theo lối “kẻ chuyền giá chiêng”.

Trụ trì nhà chùa, sư thầy Thích Thánh Nghĩa

“Hiện trong chùa Úc Sơn còn lưu giữ được 16 cột đá, trong đó có 2 cột ở gian tiền đường nối với thượng điện được khắc chìm chữ Hán ghi tên những người công đức tu tạo chùa và ghi niên hiệu “Hoàng triều Bảo Thái cửu niên thập nhị nguyệt cốc nhật” (1728). Một cây hương đá có niên đại “Vĩnh Thịnh thứ 3” (năm 1707). Một bia đá Hậu Phật Bi Ký khắc chữ hán hai mặt. Có lẽ chùa Úc Sơn là nơi còn lưu giữ được nhiều cột đá cổ kính nhất trong kiến trúc các chùa ở Thái Nguyên...”, thầy Thích Thánh Nghĩa cho hay.

Ngôi chùa cổ kính mang đến cảm giác thanh tịnh đối với dân làng và du khách  đến vãn cảnh và thực hành các nghi lễ tâm linh. Trong chùa còn lưu giữ 9 bát hương cổ thời Lê, những di vật quý không phải chùa nổi tiếng nào cũng có. Cùng với đó là hệ thống tượng phật phong phú với 23 bức tượng làm bằng đất sét luyện kỹ sơn son thếp vàng và nhiều đồ thờ khác độc đáo.

Đình Úc Sơn trước đây được xây dựng khá khang trang, gồm có nghi môn, tiền tế, tòa đại đình, hai dãy nhà tả vu, hữu vu. Hiện nay chỉ còn tòa đại đình còn khá nguyên vẹn, các hạng mục kiến trúc khác đã bị phá hủy trong thời kỳ tiêu thổ kháng chiến chống Pháp năm 1947. Kiến trúc ngôi đình làm bằng gỗ và nhiều mảng chạm khắc nghệ thuật với đề tài tứ linh, tứ quý của thời Nguyễn. Dựa vào các hiện vật hiện có trong đình, đặc biệt là chiếc bia đá “Hậu thần bi ký” có niên hiệu Hoàng triều Cảnh Thịnh lục niên (1798) có thể thấy thời gian xây dựng ngôi đình từ những năm đầu thế kỷ XVIII (trước năm có bia). Đình là nơi thờ thành hoàng làng Dương Tự Minh, thủ lĩnh phủ Phú Lương xưa. Đình Úc Sơn không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của nhân dân mà còn ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử. Trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, đình là nơi đóng quân và làm việc của một số cơ quan, đơn vị bộ đội như quân khí, quân nhu, xưởng sản xuất ống tiêm, tiểu đoàn Thiên Đức…

Trụ trì nhà chùa, sư thầy Thích Thánh Nghĩa  trăn trở trước thực trạng xuống cấp của nhiều hạng mục trong chùa

Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau, Đình- Chùa Úc Sơn  đã là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử cách mạng của địa phương, là nơi hội họp, là trung tâm đoàn kết, giao lưu của các làng, xã, cư dân trong vùng. Di tích Đình- Chùa Úc Sơn đã góp phần làm nên giá trị quý giá của một cụm di tích kiến trúc nghệ thuật, bên cạnh giá trị văn hóa tâm linh tín ngưỡng, nơi đây còn là địa chỉ thu hút du lịch hấp dẫn ở huyện Phú Bình và tỉnh Thái Nguyên.

Nhiều hạng mục xuống cấp, cần sớm được tu bổ

Cụm di tích Đình- Chùa Úc Sơn hiện vẫn giữ được khá nguyên vẹn những kiến trúc cổ thời Lê, với những điêu khắc đá, gỗ chứa đựng những nét độc đáo quý hiếm có giá trị lịch sử mang phong cách nghệ thuật qua các triều Lê-Nguyễn. Tuy nhiên, theo trụ trì chùa Úc Sơn- thầy Thích Thánh Nghĩa, cụm di tích Đình- Chùa Úc Sơn hiện đang xuống cấp nghiêm trọng, đặc biệt là ngôi chùa.

Ban Quan âm tống tử do tình trạng mối xông, các tượng nhỏ bị rụng, hư hỏng nặng 

Có mặt tại ngôi cổ tự, chúng tôi trực tiếp cảm nhận được sự xuống cấp nặng nề của nhiều hạng mục, ít nhiều làm giảm đi giá trị nguyên vẹn và sự cổ kính. Sư thầy Thích Thánh Nghĩa trăn trở, trong số các hạng mục xuống cấp, nhà Mẫu đã bị sập và hạ giải hoàn toàn vào năm 2020; các tượng mẫu bị hỏng, số còn lại được đặt tạm ở cổng tam quan.

Cổng tam quan đang trong tình trạng xuống cấp, mái ngói bị xô, nhiều chỗ bị rơi rớt hoàn toàn phải dùng các cây để buộc chống đổ. Đặc biệt là Chính điện, nơi được giữ hầu như còn nguyên vẹn nhất những giá trị của ngôi cổ tự, tuy nhiên theo sự phong hóa của thời gian nhiều hạng mục cũng đã bị xuống cấp rất nhiều.

Sư thầy Thích Thánh Nghĩa cho biết, những bộ phận gãy rụng của tượng Quan âm tống tử được những người trông coi chùa phải xếp tạm vào một góc chờ tu bổ

Trụ trì nhà chùa cho biết, tại Ban Quan âm tống tử, do tình trạng mối xông đã diễn ra lâu nay, các tượng nhỏ bị rụng, rời khiến những người trông coi chùa phải xếp tạm vào một góc chờ tu bổ. “Với tuổi thọ 300 năm, ban thờ được làm từ đất nên cứ đến mùa mưa mối lại đùn lên thành các mô đất ôm lấy các pho tượng. Tượng Quan âm tống tử có giá trị đặc biệt ở chùa Úc Sơn. Chứng kiến cảnh tượng dần bị thời gian và tác động ngoại cảnh khiến cho tình trạng hư hỏng, gẫy rụng ngày càng nặng nề, nhà chùa và các Phật tử rất mong ngôi chùa sẽ sớm được tu bổ những hạng mục này…”.

Nhiều tượng bị gãy rời

Bên cạnh đó, Ban Đức Chuẩn Đề cũng trong tình trạng hư hỏng nặng, các tay ấn bị gãy phải dùng tạm các dây sắt nhỏ cố định lại. Ban Đức Ông ngồi trên ngai rồng nhưng các ngai đều đã bị nứt gãy do ẩm thấp. Phần mái nhiều chỗ bị dột, đặc biệt tại vị trí ban Hộ Pháp, ban Kim Cương khi mưa bị dột rất nặng, phải che bằng áo mưa…

Mưa dột khiến một số vị trí trong chùa phải che áo mưa

Trước thực trạng này, với nguyện vọng gìn giữ những giá trị cổ kính của chùa Úc Sơn, tháng 8.2020, nhà chùa đã làm đơn gửi chính quyền địa phương xin phép được tu bổ. Trụ trì Thích Thánh Nghĩa cho biết: “Đến nay chúng tôi chưa nhận được hồi âm. Nhưng mong mỏi lớn nhất của nhà chùa cũng như các Phật tử là được các cấp chính quyền, ngành chức năng xem xét, đồng ý để sớm đầu tư, tôn tạo để cụm đình, chùa phát huy giá trị văn hóa, lịch sử, giáo dục truyền thống cho các thế hệ sau này…”, trụ trì nhà chùa bộc bạch.

BẢO NGÂN