VH- Hầu đồng hay còn gọi là lên đồng là một trong ba hình thức chính của Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại cuối năm 2016.

Nhân sự kiện tác phẩm Ngũ biến sau khi thành công ở Liên hoan sân khấu Trung Quốc- ASEAN 2016, lại tiếp tục được mời tham dự Liên hoan sân khấu tại Monaco từ 26.8-3.9; tham dự Liên hoan sân khấu ở các nước Nhật, Đức, Canada và Liên hoan sân khấu thế giới ở Avignon (Pháp) trong năm tới, chúng tôi có bài viết về tác phẩm đặc biệt này.
“Giải thiêng” tín ngưỡng hầu đồng dân gian
Nghi lễ diễn xướng dân gian hầu đồng mang trong nó rất nhiều yếu tố độc đáo của văn hóa Việt Nam như nghệ thuật trình diễn, tri thức dân gian, tập quán sinh hoạt... Với nghệ thuật, có rất nhiều hình thức nghệ thuật dân tộc tìm thấy cội nguồn từ đây. Âm nhạc hầu đồng đã làm nảy sinh nghệ thuật hát chầu văn đầy tính bác học. Vũ đạo trong lễ hầu đồng lại có thể là nguồn gốc của trình thức múa các loại hình kịch hát truyền thống, đặc biệt là Chèo như: múa kiếm, múa lửa, múa long đao, múa quạt, chèo thuyền, hái hoa, bắt bướm... Với hình thức trình diễn đặc biệt mang đầy đủ những yếu tố cần thiết của sân khấu như tích các thánh, sự “mượn” hình hài của người đóng để “thánh nhập hồn”, âm nhạc, lời ca, điệu nhảy, sự xuất thần trong khi hành lễ... nghi lễ hầu đồng cũng được coi là một trong những cội nguồn của sân khấu kịch hát dân tộc...
Với sân khấu hiện đại Việt Nam, hầu đồng đã từng được “giải thiêng” khi các nghệ sĩ lấy cảm hứng từ đó làm cơ sở để sáng tạo ra những chương trình, tiết mục nghệ thuật. Và năm 1993, chúng ta cũng đã đem Hầu đồng tới tham dự Fstival sân khấu thế giới tại Pháp và được bạn bè thế giới đánh giá rất cao.  Vào cuối thế kỷ XX cho tới nay đã có tiết mục Ba giá đồng trong các chương trình biểu diễn tổng hợp của các đơn vị Chèo như Nhà hát Chèo Hà Nội, Nhà hát Chèo Việt Nam... NSND Lan Hương (Nhà hát Tuổi Trẻ) cũng đã ra mắt vở hình thể Tâm linh Việt, hay cả vở diễn dài có tích diễn xoay quanh tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng ngàn Bắc Lệ của Nhà hát Chèo Việt Nam; rồi nghệ sĩ piano Phó An My cũng sáng tạo với Đồng. Gần hơn, đạo diễn Việt Tú đưa Tứ phủ trở thành tác phẩm được trình diễn thường xuyên ở 42 Tràng Tiền, Hà Nội và NSND Lệ Ngọc khi được nước bạn Trung Quốc mời tham gia Liên hoan Sân khấu Trung Quốc – ASEAN lần thứ IV năm 2016, chị đã cùng NSND Anh Tú thực hiện vở Ngũ biến.

NSND Lệ Ngọc 

NSND Lệ Ngọc với Ngũ biến
 NSND Lệ Ngọc đã có tới hơn 40 năm hoạt động nghệ thuật, từng "nhập hồn" cho 50, 60 nhân vật kịch, rất nhiều loại vai từ trẻ con tới người già, từ phản diện tới chính diện, từ loại vai tính cách đến những vai diễn khó khăn... Và chị cũng là nghệ sĩ sẵn sàng hi sinh vì nghệ thuật, chấp nhận đóng những vai già, xấu... để rồi thành quả sáng tạo được ghi dấu ấn trong lòng khán giả yêu kịch là những vai phản diện như bà Thêm (nhân vật phụ nữ ít học, tham lam) trong Chia tay hoàng hôn và bà Xuyến (mưu mô xảo quyệt của người có tri thức) trong Bến mê... Vậy nhưng khi vào những loại vai khác, chị cũng có những thành tích đáng nể như vai bà già miền núi quê mùa, thô mộc, chất phác, được Lệ Ngọc thể hiện  duyên dáng trong vở Trăng soi sân nhỏ. Hay khi vào những vai hài hước, NSND Lệ Ngọc cũng tìm được cách diễn riêng, chiếm được cảm tình của người xem như 5 vai khác nhau trong chương trình hài Chuyện vặt. Gần đây nhất là vai bà An trong vở Lâu đài cát, người phụ nữ của một Hà thành thanh lịch thủa nào... Thành tích từ các vai diễn đã dần đưa chị tới đỉnh vinh quang khi được Nhà nước tôn vinh danh hiệu cao quý NSND vào năm 2015. Cũng năm đó, chị được nghỉ hưu. Vậy nhưng, chị vẫn không hề ngừng nghỉ hoạt động nghệ thuật, vẫn được Nhà hát mời vào những vai diễn quan trọng để phục vụ người yêu kịch trong nước và khán giả quốc tế. Tin vui về người nghệ sĩ đắm đuối với kịch nghệ này khiến người quý yêu chị phấn khởi: Cùng Nhà hát kịch Việt Nam đi Liên hoan Sân khấu Trung Quốc – ASEAN lần thứ IV 2016 với vở Lâu đài cát và chương trình Ngũ biến, chị đã được vinh danh ở giải thưởng Hoa dâm bụt dành cho nữ diễn viên xuất sắc. Đây cũng là lần thứ 3, chị được giải thưởng quốc tế dành cho cá nhân trong bảng thành tích chung của Nhà hát kịch Việt Nam.

Poster vở Ngũ biến của Nhà hát Kịch Việt Nam

Ngũ biến, thoạt nghe người yêu sân khấu dễ nhầm với một vở diễn nổi tiếng của tuồng cổ, kể về nữ nghĩa quân khi bị giặc truy đuổi đã nhanh trí, khôn khéo cải dạng năm lần vượt qua cửa ải quân giặc, trở về với nghĩa quân, tiếp tục chiến đấu. Nhà hát kịch Việt Nam, các nghệ sĩ kịch nói mà người chịu trách nhiệm chính là NSND Lệ Ngọc đã “mượn” hình ảnh biến hình ấy cho một chương trình được cấu trúc từ các giá chầu của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. NSND Anh Tú cho biết, để đáp ứng đúng yêu cầu trình diễn trong gần một giờ đồng hồ, lại rất mong muốn đem trình diễn những gì là bản sắc nhất của văn hóa Việt chỉ qua độc diễn, anh nảy ý tưởng và cùng NSND Lệ Ngọc làm nên vở diễn Ngũ biến độc đáo. Lựa chọn trong hàng chục giá chầu đồng, đạo diễn đã quyết định lấy 5 giá: Chầu Đệ Nhị Mẫu, Ông Hoàng Mười, Cô Bé, Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh, Cô Bơ... và lựa chọn, cắt ngắn thời gian của từng giá chầu sao cho có thể diễn tả đầy đủ nhất mà cũng ấn tượng nhất. NSND Anh Tú xác định với nghệ sĩ, nhấn vào diễn xuất sắc thái, động tác nhân vật, sao cho vai nào ra vai ấy. Ngay trước mắt công chúng, NSND Lệ Ngọc với sự giúp sức rất ăn ý của phụ diễn, đã biến hóa thành năm nhân vật thần thánh hoàn toàn khác nhau một cách thật nhịp nhàng, tinh tế: từ ông Hoàng oai phong tới bà Chúa cai quản vùng non cao, hay chầu cô Bé nhí nhảnh, tinh nghịch, trong sáng, vui tươi... NSND Lệ Ngọc đã cố gắng để tận dụng điểm mạnh của một nghệ sĩ kịch chuyên nghiệp để có thể thẩm âm, cảm thụ và thể hiện rõ được tiết tấu, kỹ năng diễn xuất, hóa trang... để làm nên điểm khác biệt với các giá chầu của nghệ sĩ Chèo. Chị đã cùng đạo diễn, NSND Anh Tú cố gắng gìn giữ tính tổng hợp và nét diễn vô cùng trong sáng, lộng lẫy của đạo Mẫu dân tộc để giúp khán giả thêm hiểu và yêu quý nền văn hóa nghệ thuật dân gian độc đáo của chúng ta. Mỗi một giá chầu là hàng loạt chi tiết cần nhớ, thần thái cần thổi vào và một kỹ năng biểu diễn chuyên nghiệp để tương tác với các hầu dâng và khán giả. Như được tiếp thêm sức mạnh tinh thần từ các giá chầu đồng, chị đã không ngừng trau chuốt, làm đẹp và đem lại vẻ lịch lãm, sang trọng cho chương trình. Suốt hơn một tiếng đồng hồ, khán giả đã được giải tỏa tinh thần, vỗ tay theo từng điệu nhảy, từng động tác của các thánh...bởi thanh âm nhịp nhàng, lời chầu văn réo rắt kể lại những thánh tích, điệu nhảy đầy thần sắc và trang phục lộng lẫy, cùng thần thái mang vẻ thánh thiện của người đóng vai...
Không phải lần đầu những tín ngưỡng hầu đồng của Việt Nam được đến với bạn bè quốc tế, nhưng những cố gắng và thành tích của Nhà hát kịch Việt Nam nói chung, của NSND Lệ Ngọc nói riêng là hết sức đáng trân trọng. Văn hóa và con người Việt Nam như đẹp hơn, đa sắc diện và hấp dẫn hơn trong mắt bạn bè quốc tế nhờ vào những đại sứ văn hóa- những nghệ sĩ tài ba như chị.

Cao Ngọc