VHO - Khi mùa màng đã thu hoạch xong, đất được nghỉ ngơi chờ mùa gieo hạt mới, cũng là lúc dân làng tạm gác công việc ruộng nương bắt tay vào công việc chuẩn bị đón mùa xuân mới - gọi là “Đón Tết năm mới”.

Điệu Khắc luống vui nhộn của đồng bào Thái bên cạnh cây bông rực rỡ sắc màu

Đối với đồng bào các dân tộc vùng Tây Bắc và Tây xứ Thanh, Nghệ, mừng Xuân đón Tết không thể thiếu cây bông. Nó là trung tâm của lễ hội, là biểu tượng của vũ trụ bao  la, hội tụ đầy đủ vạn vật mà tạo hóa đã ban cho con người. Lễ hội và các trò chơi, diễn xướng đều diễn ra quanh cây bông, phản ánh phong tục tập quán, lao động sản xuất của  đồng bào. Đây là một sinh hoạt văn hóa hấp dẫn, đặc sắc và có giá trị giáo dục sâu sắc cho cả cộng đồng. 
Cây bông của các dân tộc Thái, Mường, Tày, Nùng... là một công trình nghệ thuật rất kỳ công. Để làm được cây bông có 5 tầng với hàng nghìn bông hoa, bà con phải mất gần một tháng trời đi vào rừng  tìm các loại cây về chế tác. Họ vào rừng, lên rẫy tìm cành cây dâu, cây sắn, cây chục bục để làm cành cây bông và gọt tỉa thành những bông  hoa. Hoa cây bông được làm bằng  gỗ cây chạng vạng, ruột cây và thân cây bông làm bằng luồng già. Trong một cành có nhân bông, nhiều đốt, nhiều màu sắc. Ở mỗi đầu cành đều  được trang trí hình chim cò, ngoài ra còn có những vật dụng lao động  sản xuất như: Cày, bừa và các con vật linh thiêng trong lao động như  trâu, bò... Cây bông đẹp nhờ sự khéo tay của bà con dân làng. Bông có hình dạng giống như bông đồng tiền. Sau khi gọt tỉa thành bông, bà con mang đi nhuộm màu bằng nhựa cây, đồ chín, phơi khô rồi xâu thành sợi. Trên mỗi bông hoa còn gắn các hình chim, thú, dụng cụ lao động được đan bằng nứa. Một số nơi vì thiếu nguyên liệu truyền thống khai thác trong thiên nhiên nên đồng bào chỉ làm cây bông đơn  sơ, hoa được kết bằng vải màu hoặc  những bông hoa bằng nhựa. 
Là một di sản gắn với nghệ thuật diễn xướng, sinh hoạt lễ hội, đời sống tâm linh của dân tộc Thái, Mường, nên cây nêu và đặc biệt là cây bông luôn được trân trọng. Như tên gọi, cây luôn “nở hoa” rực rỡ dưới bàn tay khéo léo của các nghệ nhân, làm đẹp cho bản làng vào dịp xuân mới. Lễ hội hát múa ăn mừng dưới cây bông (Kin Chiêng Booc  Mạy) là lễ hội truyền thống đặc sắc của đồng bào Thái trắng, đã được đưa vào danh mục Di sản văn hóa  phi vật thể quốc gia. Lễ hội diễn ra vào Rằm tháng Giêng với đầy đủ các nghi thức truyền thống, trong 3 ngày: Ngày đầu là cầu khẩn, ngày thứ hai tiếp tục các phần nghi lễ, ngày thứ ba liên hoan, hát múa dưới  cây bông. Mọi người tham gia vào  điệu Xòe chá trên nền của các loại nhạc cụ dân tộc rất rộn ràng như: Trống, chiêng, chũm chọe, các loại ống tre. Các điệu Xòe chá được thể hiện gồm có Xòe vòng quanh cây nêu; Xòe khăn, Xòe ống tre…  
Chơi bông chơi hoa là thú vui ngày Xuân và những dịp lễ hội quan trọng  của bản làng. Cây bông có ý nghĩa tượng trưng cho cuộc sống sinh sôi, trù phú của bản làng, sự bảo tồn muôn loài của tự nhiên. Nó là hoa của  đất, nở ra từ đôi tay của tập thể nghệ nhân trong các dịp lễ hội của đồng  bào Thái, Mường... Với giá trị nghệ thuật tạo hình và ý nghĩa nhân văn sâu sắc, cây bông là linh hồn, biểu tượng của tộc người. Trong những năm gần đây, lễ hội phục dựng cây nêu, lễ rước cây nêu, cây bông - linh  vật của các tộc người - được tổ chức ở nhiều nơi tôn vinh giá trị di sản quý báu này. Ở các bảo tàng tỉnh Hòa Bình, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An... cây bông là hiện vật dân tộc học, được  trưng bày nơi trang trọng nhất để giới thiệu cho khách tham quan. 

TẤN VỊNH