VHO- Mường Ham được biết đến là vùng đất gắn với sự tích lập bản, dựng mường và lễ hội Pựn Pang - Nang Ni huyền thoại của người Thái ở xã Châu Cường (Quỳ Hợp, Nghệ An). Mường Ham giờ đây không còn cảnh nghèo đói, lạc hậu, thay vào đó là những bản làng ấm no hiện hữu, qua đó khẳng định chủ trương, chính sách đầu tư đúng đắn của Đảng, Nhà nước và sự nỗ lực vươn lên của đồng bào nơi đây.

 Tiết mục khắc luống của phụ nữ bản Mường Ham

Tự hào phục dựng lễ hội Pựn Pang - Nang Ni

Về bản Mường Ham, xã Châu Cường, chúng tôi ấn tượng trước cảnh đẹp non nước hữu tình và bản sắc văn hóa vô cùng độc đáo vẫn được bảo tồn, gìn giữ vẹn nguyên qua các lễ hội và những làn điệu dân ca Thái. Theo lời kể của già bản, vào cuối thế kỷ XIX, vùng Mường Tôn, thuộc xã Châu Kim, huyện Quế Phong bây giờ là trung tâm của “chín bản, mười mường” xảy ra biến cố. Tạo Mường đã cho người đưa con trai duy nhất của mình là Tạo Nọi xuống vùng rừng núi thuộc xã Châu Cường, huyện Quỳ Hợp bây giờ để lánh nạn. Đến khi quê nhà hết loạn lạc, Tạo Mường cũng đã mất, gia nhân bèn rước Tạo Nọi đến một vùng bằng phẳng, cảnh sắc hài hòa, có dòng Nậm Huống trong mát, được gọi là Mường Hám (theo nghĩa tiếng Thái “hám” là khiêng, sau này gọi chệch âm là Mường Ham). Theo chân Tạo Nọi, người Thái bản trên, mường dưới kéo nhau về cùng xây dựng bản mường... Mường Ham ngày càng được mở rộng, trở thành mường lớn nhất trong vùng. Về sau, triều đình nhà Nguyễn gọi Mường Ham là Thuần Hàm, gồm các xã Châu Cường, Châu Quang, một phần Châu Lý ngày nay và trở thành trung tâm hành chính của một vùng rộng lớn.

Khi Tạo Nọi qua đời, người dân Mường Ham lập đền thờ và tổ chức lễ hội vào dịp đầu xuân, khi vạn vật, cỏ cây được ủ mình trong không khí vui tươi, ấm áp để ghi nhớ công đức của người đầu tiên lập bản, dựng mường. Qua những bước đi thăng trầm của dòng thời gian, có lúc đền thờ bị xuống cấp, lễ hội bị đứt đoạn, nhưng các thế hệ cháu con vẫn luôn ghi nhớ và hướng về công đức của tổ tiên. Nay đền thờ đã được phục dựng, lễ hội Pựn Pang - Nang Ni dựa trên nền tảng của lễ hội cổ truyền ở Mường Ham trước đây cũng đã được khôi phục, người Mường Ham càng thêm yêu quý và tự hào về truyền thống quê hương... Ban Thường vụ Huyện ủy Quỳ Hợp cũng đã có thông báo về việc tổng kết 5 năm thực hiện đề án xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, và hướng dẫn tổ chức nâng cấp Lễ hội Pựn Pang - Nang Ni tại xã Châu Cường lên tầm cấp huyện.

Ở Mường Ham còn có Nghệ nhân dân gian Lương Thị Phiên đã ngoài 70 tuổi, từng là cán bộ Đoàn và làm nghề “gõ đầu trẻ”, say mê nhuôn, xuối (làn điệu dân ca Thái), vẫn đêm đêm dành thời gian truyền dạy cho các cháu nhỏ hát dân ca và sáng tác phần lời, dàn dựng các tiết mục văn nghệ phục vụ công tác tuyên truyền của bản, của xã. Bà được ví là pho dân ca sống của bản làng. Năm 2019, bà Lương Thị Phiên là người duy nhất ở huyện Quỳ Hợp và là một trong hơn hai mươi nghệ nhân của tỉnh Nghệ An được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú vì đã có nhiều cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc.

Suốt những năm qua, bà Phiên đã sáng tác được hơn 30 làn điệu dân ca Thái từ cảm hứng lao động sản xuất của bà con dân bản, từ truyền thống dựng bản lập mường, từ tình yêu lứa đôi, từ thực tiễn lao động sản xuất… Không thể để vốn dân ca phai nhạt, không thể để văn hóa đồng bào Thái biến mất theo thời gian, bà Phiên và một số người đã đề xuất thành lập CLB dân ca ở vùng đất Mường Ham (xã Châu Cường). CLB được thành lập năm 2006 và bà Phiên làm Chủ nhiệm. Nhận công tác ở độ tuổi “cổ lai hy” nhưng không hề cảm thấy mệt mỏi, ngược lại bà như trẻ ra, sung sức hơn. Từ 32 thành viên ban đầu, đến nay, CLB đã thu hút thêm hàng chục người, ở nhiều lứa tuổi khác nhau. Ngoài những buổi học tập trung ở nhà văn hóa của bản, bà còn mở lớp học tại ngôi nhà nhỏ của mình để cùng chung niềm đam mê dân ca với bao người, để được say sưa hát và nghe hát.

 Nghệ nhân Lương Thị Phiên dạy dân ca Thái cho học sinh xã Châu Cường

Sức sống mới Mường Ham

Bản Mường Ham ngày nay là trung tâm của xã Châu Cường, với khoảng 130 hộ, nguồn thu nhập chính của bà con dân tộc thiểu số ở đây là làm ruộng nước, trồng hoa màu, trồng rừng nguyên liệu và chăn nuôi gia súc, gia cầm. Đời sống ngày càng được nâng cao, việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc luôn được bà con chú trọng. Với sự quan tâm của các cấp chính quyền, Mường Ham được đầu tư kinh phí xây dựng đường giao thông và các công trình phúc lợi, dân sinh. Hầu hết các tuyến đường nội bản đã được bê tông hóa, kênh mương nội đồng được xây dựng kiên cố, bà con tích cực cải tạo vườn hoang, vườn tạp, đẩy mạnh sản xuất, tạo mỹ quan làng bản.

Trưởng bản Mường Ham Vi Thị Phượng phấn khởi chia sẻ: “Thực hiện phương châm Nhà nước và nhân dân cùng làm, phát huy sức mạnh đoàn kết, nội lực trong cộng đồng dân cư, các cán bộ của bản đã vận động nhân dân, phát huy tối đa sức người, sức của xây dựng đường giao thông nông thôn. Mường Ham là một trong 3 bản được UBND xã chọn thí điểm xây dựng Nông thôn mới, được đầu tư kinh phí xây dựng đường sá và các công trình phúc lợi, dân sinh. Tỷ lệ học sinh tốt nghiệp THCS được tiếp tục học THPT đạt 100%”.

Ông Sầm Phúc Thảo, Chủ tịch xã Châu Cường cho hay: “Là huyện miền núi biên giới vẫn đang còn không ít khó khăn, nhưng bằng sự nỗ lực, chung tay của cả cộng đồng, trong đó có việc phát triển kinh tế, đến nay, Mường Ham đã có nhiều khởi sắc, đời sống đồng bào dân tộc thiểu số từng bước được nâng lên. Cấp ủy, chính quyền từ huyện đến xã đã và đang không ngừng nỗ lực, từ năm 2022, bản Mường Ham là một trong những bản đạt chuẩn Nông thôn mới của xã”. 

PHẠM NGÂN