VHO-Tin giáo sư, đạo diễn, NSND Trần Bảng ra đi đã để lại bao tiếc thương đối với giới sân khấu nước nhà. Nhắc đến lịch sử phát triển của nghệ thuật sân khấu, đặc biệt là Chèo truyền thống, không thể không nhắc đến công lao của ông - người có đóng góp rất lớn cho nghệ thuật Chèo Việt Nam, được giới nghề phong danh hiệu “ông trùm Chèo”.

 Cánh chim đầu đàn” của chiếu Chèo đã bay xa

 Tiên phong đi tìm “đất sống” cho Chèo

GS.NSND Trần Bảng sinh năm 1926 trong một gia đình khoa bảng, có nhiều người thành danh ở lĩnh vực văn chương nghệ thuật ở xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng. Ông nội của ông là Tuần phủ Trần Mỹ; cha là nhà văn Trần Tiêu; bác ruột là nhà văn Khái Hưng. Ngay từ nhỏ ông đã say mê văn chương, kịch nghệ. Ông đọc được sách Hán Nôm, thông thạo tiếng Pháp và biết tiếng Anh, tiếng Đức, tiếng Nga. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông tham gia kháng chiến chống Pháp. Từ 1951, ông vào Đoàn Văn công Trung ương, cùng tổ kịch với Thế Lữ, Song Kim, Nguyễn Hoài... và bắt đầu đến với nghệ thuật Chèo. Năm 1957, ông và Bùi Đức Hạnh, Hoàng Kiều, Hà Văn Cầu, Hồ Ngọc Cẩn cùng các nghệ nhân Trùm Thịnh, Cả Tam, Lý Mầm, Năm Ngũ thành lập Ban nghiên cứu Chèo, khai thác, bảo tồn các vở Chèo cổ, lưu giữ các lớp trò của tiền nhân.

Hơn 7 thập kỷ lao động, sáng tạo, cống hiến cho chiếu Chèo, NSND Trần Bảng đã có những thành tựu ở cả 3 vai trò: Soạn giả, đạo diễn và nhà lý luận. Những tác phẩm do ông cải biên, phục dựng hoặc tự tay viết kịch bản, dàn dựng mới đều trở thành những vở diễn mẫu mực cho sân khấu Chèo, như: Quan Âm Thị Kính, Suý Vân, Tình rừng, Cờ giải phóng, Đường đi đôi ngả, Máu chúng ta đã chảy, Cô gái và anh đô vật, Chuyện tình 80 năm... Vị giáo sư của ngành Chèo đã đưa ra những lý luận có tính hệ thống và khoa học về nghệ thuật Chèo, nhờ đó mà Chèo phát triển có đường hướng, xuyên suốt, đặc sắc, thể hiện qua hàng loạt cuốn sách: Khái luận về Chèo, Kỹ thuật biểu diễn Chèo, Chèo - Một hiện tượng Sân khấu dân tộc...

Ông từng giữ chức Giám đốc Nhà hát Chèo Trung ương (nay là Nhà hát Chèo Việt Nam), Vụ trưởng Vụ Nghệ thuật Sân khấu, Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ VHTTDL), Phó tổng thư ký Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam khoá I (1957). Ông kết hôn với NSƯT Trần Thị Xuân, cũng là một diễn viên Chèo; hai người con của ông là NSƯT Trần Lực và họa sĩ, kiến trúc sư Trần Thị Mây. NSND Trần Bảng được nhận Giải thưởng Nhà nước đợt II (2001) và Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật đợt V (2017).

Nhà văn Ngô Thảo không giấu nổi niềm thương tiếc khi nghe tin GS.NSND Trần Bảng đi xa: “Chèo là môn nghệ thuật đậm tính dân gian nhưng nhờ có GS.NSND Trần Bảng với những nghiên cứu, tìm tòi, sáng tạo mang tính khoa học, Chèo đã được “nâng cấp” và trở thành bộ môn nghệ thuật văn hóa truyền thống đầy trí tuệ, sâu sắc. Công lớn nhất của ông là những tìm tòi để Chèo có được đất sống trong đời sống hiện đại”.

Đồng quan điểm với nhà văn Ngô Thảo, PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái bày tỏ: “NSND Trần Bảng đã cống hiến cả cuộc đời mình cho sân khấu Chèo. Chỉ ông mới có thể “treo cao giá ngọc” cho Chèo khi xuất sắc làm được 3 việc: Bảo tồn, phát huy đặc sản Chèo bằng các công trình nghiên cứu, sưu tầm; quản lý Nhà hát Chèo Việt Nam đạt những thành tựu xuất sắc về nghệ thuật biểu diễn trong nước và ngoài nước, đặc biệt là chinh phục các nước châu Âu bằng vở Quan Âm Thị Kính với tư cách một đạo diễn sáng giá. Ông xứng đáng là một nhà văn hóa của nghệ thuật Chèo Việt Nam”.

 Những trích đoạn trong vở “Quan Âm Thị Kính” của NSND Trần Bảng vẫn được Nhà hát Chèo Việt Nam biểu diễn thường xuyên

Thắp sáng ngọn lửa đam mê

Thầy tôi đã ra đi! là câu cảm thán được nhiều văn nghệ sĩ chia sẻ trên trang cá nhân để bày tỏ niềm tiếc thương vị GS tài năng và đức độ. Nhà thơ, nhà biên kịch Nguyễn Thị Hồng Ngát là một trong những học trò được NSND Trần Bảng yêu thương khi bà còn công tác ở Nhà hát Chèo Việt Nam. Bà chia sẻ: “Con đường làm nghệ thuật của tôi chịu nhiều ảnh hưởng từ NSND Trần Bảng. Tôi học khoá 2 lớp diễn viên Chèo do thầy dạy. Ông và vợ là NSƯT Trần Thị Xuân đã hướng dẫn chúng tôi từng điệu múa, lời ca trong các vai diễn Chèo kinh điển. Tất cả chúng tôi đều yêu quý ông, không chỉ tài năng mà còn ở nhân cách mẫu mực. Có được người thầy như GS, NSND Trần Bảng, những học trò chúng tôi đã học được cách sống tốt hơn, nhân ái hơn”.

NSND Thanh Ngoan, nguyên Giám đốc Nhà hát Chèo Việt Nam cũng là một học trò yêu của GS Trần Bảng. Bà xúc động kể: “Trước hết, ông là người cha, người thầy lớn của lớp diễn viên Chèo được đào tạo trực tiếp tại Nhà hát Chèo Việt Nam từ năm 1979. Lớp chúng tôi thời đó có 37 thành viên. Tôi là học trò nhỏ tuổi nhất lớp, 13 tuổi đã xa gia đình nên thầy quan tâm đặc biệt hơn các anh chị khác. Tôi học được ở thầy rất nhiều kiến thức, đặc biệt là sự tâm huyết và yêu Chèo đến mê đắm. Trong mắt chúng tôi, thầy Trần Bảng đúng nghĩa là sinh ra để sống chết với Chèo và dành trọn cuộc đời cho Chèo. Chúng tôi được thầy quan tâm rất mực nên sau này ai cũng vững nghề, làm nghề rất nghiêm túc và ai cũng lấy tình yêu đối với Chèo làm lẽ sống”.

Phó giám đốc phụ trách Nhà hát Chèo Việt Nam, NSƯT Lê Tuấn Cường bày tỏ: “Chúng tôi tự hào khi được là học trò do thầy dìu dắt, dạy dỗ, nâng đỡ. Thầy đã truyền cho chúng tôi tình yêu và ngọn lửa đam mê đối với Chèo. Ngọn lửa này lại được chúng tôi trao truyền cho thế hệ trẻ và đã thấy ngọn lửa ấy đang cháy trong các em. NSND Trần Bảng đã nhiều lần tâm sự với chúng tôi, Nhà hát Chèo Việt Nam là nơi thầy gắn bó, dành nhiều tình cảm nhất trong cuộc đời và sự nghiệp làm nghệ thuật. Cho đến bây giờ Nhà hát vẫn đang diễn các tác phẩm do thầy làm tác giả, đạo diễn, và vẫn được khán giả đón nhận, yêu quý”. Quả thực, thương hiệu Nhà hát Chèo Việt Nam có được như hôm nay phải kể tới công lao đóng góp không nhỏ từ NSND Trần Bảng. Chỉ riêng vở Quan Âm Thị Kính, ông đã dựng đi dựng lại đến 3 lần vào các năm 1956, 1968, 1985; vở Súy Vân cũng mang màu sắc rất riêng của NSND Trần Bảng và thời đó chỉ có Nhà hát Chèo Việt Nam mới dàn dựng được.

“Cánh chim đầu đàn” của nghệ thuật Chèo đã bay xa, nhưng những tác phẩm cũng như nhân cách tỏa sáng, sự đức độ và nhiệt huyết của ông sẽ còn mãi trong lòng đồng nghiệp, những thế hệ học trò và cả khán giả yêu nghệ thuật sân khấu. 

THÚY HIỀN