VHO - Lễ hội cầu ngư Vạn đầm Xương Lý không chỉ đem lại giá trị văn hóa mà còn gắn với một trong những địa danh du lịch nổi tiếng ở Bình Định, đặc biệt là Kỳ Co...

 Hiện Lăng Ông Nam Hải - Vạn đầm Xương Lý đã hình thành được 183 năm tại vạn chài cổ Xương Lý

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Văn Ngọc cho hay, Xương Lý trước năm 1815 chỉ là một làng biển bên bãi Nồm (còn gọi là vũng Nồm) thuộc xã Nha Phiên, huyện Phù Ly. Năm Minh Mạng thứ 20 (1839) làng Xương Lý chính thức được thành lập (hay còn gọi là Vũng Nồm). Theo dòng chảy của thời gian, qua các thời đại, ngày nay làng chài Vũng Nồm - Xương Lý được chia thành hai thôn Lý Chánh và Lý Hòa thuộc xã Nhơn Lý, TP Quy Nhơn (Bình Định) và có cùng chung một lăng Ông Nam Hải - Vạn đầm Xương Lý.

Cũng theo ông Ngọc, tương truyền Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn đánh bại phải chạy ra đảo Côn Lôn, sóng to gió lớn sắp lật thuyền. Giữa lúc cái chết đang cận kề, Nguyễn Ánh vái trời đất, liền xuất hiện một con cá voi cặp vào mạn thuyền đưa vào bờ, nhờ vậy mà ông thoát chết. Về sau khi lên ngôi, vua Gia Long nhớ ơn cứu mạng đã phong cá Voi là Nam Hải Cự Tộc Ngọc Lân Tôn Thần, các vua đời sau đều ban mỹ tự cho thần và lệnh cho dân miền duyên hải lập đền lăng thờ phụng. Câu chuyện cũng gắn liền trong đời sống thực tiễn của ngư dân làng Xương Lý. Vào tháng Chạp năm 1920, thuyền lưới dầm của các ông Võ Thiếp, Võ Liền, Nguyễn Bỉ gặp gió bão không vào bến được. Từ Hòn Cân thuyền xuôi theo gió theo nước, ba người không còn biết gì nữa, chỉ phó mặc cho định mệnh. Thuyền trôi đến Phú Yên, ông Võ Thiếp bị rơi xuống nước. Trên thuyền chỉ còn lại hai ông Võ Liền, Nguyễn Bỉ đã được Ông Nam Hải đưa vào Hòn Lớn (Nha Trang, Khánh Hòa), một tháng sau trở về nhà và kể lại.

Từ lời chia sẻ của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, chúng tôi tìm về để hiểu hơn vạn chài cổ Xương Lý, Lăng Ông Nam Hải và lễ hội cầu ngư nơi đây. Gặp chúng tôi, lão ngư Dương Văn Thơm, Chánh đầm Vạn đầm Xương Lý vui vẻ chia sẻ: Con đường dẫn đến Lăng Ông Nam Hải ngày nay là những bậc tam cấp bằng đá, tô đậm hai bên là những hàng cây xanh tự nhiên của rừng núi Đơn. Lăng Ông tọa lạc vững chắc trên hệ thống tường thành, với cổng lăng và điện thờ mang đậm nét cổ kính và sự tôn nghiêm. Lăng Ông Nam Hải là nơi bảo tồn và lưu giữ di cốt cũng như thờ cúng Cá Ông với niềm kính trọng, yêu thương trong tiềm thức của ngư dân vạn đầm ven biển xã Nhơn Lý. Hằng năm tại Lăng Ông Nam Hải - Vạn đầm Xương Lý diễn ra các lễ hội cầu ngư đã được quy tụ nhiều ngư dân và khách bốn phương về tham gia như một lễ hội văn hóa, thể thao ngư dân miền biển. Những nét đặc sắc trong diễn trình hát bả trạo: Chèo thuyền, kéo lưới, bắt cá, thuyền lắc lư trong sóng gió… của các đội chèo bả trạo được dịp bày tỏ vốn nghệ thuật của mình cho các đội bạn thưởng thức, cho ngư dân mọi miền trong tỉnh cũng như cả nước cùng chiêm ngưỡng ở một sắc thái riêng trong nền văn hóa đa dạng, phong phú.

 Ngày nay làng chài Vũng Nồm - Xương Lý được chia thành hai thôn Lý Chánh và Lý Hòa

Trong dân gian, cá Ông thường được gọi bằng nhiều tên gọi khác nhau một cách cung kính như: ông Nam Hải, ông Chuông, ông Khơi, ông Lớn, ông Cậu, ông Lược, ông Kiềm, ông Sanh… “Ngư dân đi biển trong làng qua nhiều thế hệ kể rằng, khi tàu thuyền gặp mưa bão ở ngoài khơi, hoặc ngư dân rơi xuống biển thường hay có cá Ông cứu nạn. Cá Ông áp tựa lưng vào mạn thuyền làm cho thuyền khỏi bị sóng gió lật đổ, là điểm tựa cho người khi rơi xuống biển và đưa vào bờ cho đến khi sóng êm, gió nhẹ thì cá Ông lại quay trở lại đại dương. Vì vậy ngư dân xem đây là sự cứu nạn, che chở, bao bọc của cá Ông khi ngư dân không may gặp phải thiên tai, gió bão trên biển. Từ sự cứu nạn cưu mang lớn lao của cá Ông đối với mình, ngư dân tôn thờ và phong vị Thần Ngư Nam Hải”, lão ngư Dương Văn Thơm kể lại câu chuyện ra đời Lễ hội cầu ngư Vạn đầm Xương Lý.

Hiện Lăng Ông Nam Hải - Vạn đầm Xương Lý tại Núi Đơn, thôn Lý Hòa (1839 - 2021) đã hình thành được 183 năm, là chỗ dựa tinh thần của cộng đồng dân cư làng Xương Lý. Theo ông Huỳnh Văn Lợi, Phó Giám đốc Sở VHTT Bình Định, Lễ hội cầu ngư Vạn đầm Xương Lý là loại hình di sản văn hóa phi vật thể được hình thành và lưu truyền từ lâu đời, trải qua thời gian bảo tồn, duy trì và phát triển. Đến nay, đã lan tỏa và ảnh hưởng sâu đậm trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân địa phương, gắn với nhu cầu tín ngưỡng tâm linh, thể hiện bản sắc văn hóa truyền thống của người dân miền biển. Lễ hội do cộng đồng dân cư ở địa phương là chủ thể nắm giữ. 

 PHAN HIẾU